Ratujmy zabytki naszego cmentarza

W roku 2004 Zarząd Towarzystwa Przyjaciół Będzina, zainspirowany sukcesami kwesty środowisk artystycznych na warszawskich Powązkach, postanowił zorganizować kwestę o tym samym przesłaniu na Górze Zamkowej w Będzinie. Patronat nad tym przedsięwzięciem objął Ordynariusz Diecezji Sosnowieckiej Jego Eminencja ks. dr Adam Śmigielski. W 2009 roku biskupi patronat podtrzymał Jego Eminencja ks. dr Grzegorz Kaszak.

Nasza inicjatywa ratowania zabytków architektury cmentarnej pokazała wielką ofiarność mieszkańców Będzina i gości odwiedzających tu miejsca wiecznego spoczynku swoich bliskich. Niewątpliwie sukces kwesty jest także zasługą składu osobowego kwestarzy, wśród których znaleźli się m.in. Honorowi Obywatele Miasta Będzina – Sławomir Pietras i Bogusław Fornalczyk, parlamentarzyści, samorządowcy, w tym Prezydenci Radosław Baran i Łukasz Komoniewski, przedstawiciele środowisk twórczych, prezesi przedsiębiorstw i spółek gminnych, kombatanci, nauczyciele placówek oświatowych, oraz młodzież szkolna i harcerze, a także przedstawiciele innych organizacji społecznych, m.in. Stowarzyszenia Wspierania Działań Twórczych „Via Arte”, Będzińskiej Grupy Ratownictwa PCK, Powiatowego Stowarzyszenia Osób Niepełnosprawnych „Szansa”, młodzi muzycy ze stowarzyszenia „Spectrum”, ubrana w charakterystyczne żółte koszulki młodzież z Klubu Absolwenta.

Życzliwość i hojność odwiedzających nekropolię oraz rosnąca liczba osób deklarujących gotowość brania bezpośredniego udziału w dyżurach kwestarskich umożliwiły stopniowe rozszerzenie zasięgu kwesty na wszystkie cmentarze Będzina. Tak więc od 2006 roku rozpoczęliśmy kwestę na Cmentarzu Komunalnym, a od roku 2007 – na cmentarzu Parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa przy ul. Krakowskiej.

Od początku Kweście towarzyszy pocztówka przedstawiająca poddawane renowacji grobowce, uzupełniona na odwrocie krótkimi notkami opowiadającymi ich historię oraz przybliżająca rezultaty dotychczasowych kwest. Nasze pocztówki nabrały z czasem wartości kolekcjonerskich.

Każdemu, kto zechciał nam pomóc w dziele zachowania historii naszego miasta serdecznie dziękujemy. Wszystkich darczyńców zapewniamy, że każda ofiarowana złotówka była i będzie dobrze wykorzystana.

Odnowione grobowce:

Grób górników z kopalni Reden

Podczas prac pod ziemią 25 maja 1836 roku doszło do zawalenia się stropu. Uwięzionym górnikom – Franciszkowi Boreckiemu i Ignacemu Prochackiemu, z pomocą pospieszył Wojciech Borecki, brat Franciszka. Niestety cała trójka zginęła pod ziemią. Wydarzenie to wstrząsnęło społecznością Będzina, która ufundowała pomnik zmarłym górnikom.

Grób Powstańca Styczniowego

Walasa, który jako młodzieniec – jak wynika z inskrypcji na płycie grobowca – brał udział w powstaniu styczniowym, a zmarł w 1921 roku przeżywszy 77 lat. Pomnik ma formę skromnej płyty nagrobnej ozdobionej motywem roślinnym.

Grobowiec małżonków Jakuba i Katarzyny Chorzelskich

Grób wykonany u schyłku XIX wieku, w warsztacie K. Grudzińskiego w Będzinie. Ciekawostkę stanowi figurka sowy, dawno zaginiona, która teraz wróciła na swoje miejsce dzięki opisom mieszkańców i wyobraźni rzemieślników. Dopiero po renowacji członkowie Towarzystwa dotarli do fotografii z lat 50-tych XX wieku przedstawiającej grób w całości. Dlatego właśnie sowa różni się nieznacznie od oryginału.

Obelisk Kahlów

Śp. Teodor Kahl był komisarzem ekonomicznym Będzińskiej Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, zmarł w 1890 roku.
Pochowano go u boku żony Feliksy, która zmarła wcześniej, bo w roku 1885. Teodor ufundował zmarłej małżonce nie tylko wspaniały grobowiec, nawiązujący swą architekturą do egipskich piramid, ale również marmurową tablicę z epitafium, która znajduje się w kościele Świetej Trójcy.
Interesujące jest pochodzenie Feliksy z Kindlerów Kahl. Jej ojciec – Stanisław Kindler był pułkownikiem 4. pułku Linowego Wojsk Królestwa Polskiego, czyli popularnych „Czwartaków”.
Pułk utworzono w 1815 roku, „Czwartacy” zaznaczyli się w walkach w powstaniu listopadowym, w bitwach pod Olszynką Grochowską, Ostrołęką i Wawrem. Jednym z jego dowódców był Walery Łukasiński. Sam pułkownik Stanisław Kindler został ciężko ranny w potyczce z armią carską 18 marca 1831 roku.

Grobowiec Siedleckich

Grób małżonków Siedleckich – Konrada i Ludwiki z Zawojewiczów, który powstał na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku.Pomnik ma monumentalna formę i znajduje się przy głównej alei cmentarza, w sąsiedztwie grobowca Khalów. Przedstawia postać anioła, wspartego o krzyż, porośnięty bluszczem – element często spotykany na będzińskim cmentarzu w grobowcach z tego okresu.

Krzyż z nagrobka Sączewskich

W 2009 roku kwestowaliśmy na renowację krzyża wotywnego z wieńcem i kotwicą. Obelisk powstał na przełomie XIX i XX wieku, jego lokalizacja (wieńczy centralną aleję od strony ul. Podzamcze) oraz oryginalna symbolika zdawały się wskazywać na społeczny charakter pomnika. Niestety, do naszych czasów nie zachowała się tablica, która wyjaśniłaby czas i okoliczności jego powstania. Już po kweście udało się tę tajemnicę jednak wyjaśnić. W przeszłości był to grób Wojciecha i Kanceljanny Sączewskich i stał w innym miejscu, tuż obok kaplicy św. Tomasza. Szczątki oraz tablicę z inskrypcją przeniesiono do grobowca rodu Sączewskich, a sam krzyż ustawiono za zgodą rodziny, w obecnym miejscu, gdzie uzyskał swój czysto symboliczny charakter.

Grób Eugenii z Zalassowskich Bogusławskiej i jej córki Pelagii

Z tym pomnikiem wiąże się kilka ciekawych historii. Po pierwsze, wszystkie daty dzienne wyryte na płycie nagrobnej są niezgodne z wpisami w księgach parafialnych i najprawdopodobniej kamieniarz część z nich błędnie obliczył. Wskazywać na to może data urodzin córki – 31 czerwca (czerwiec, jak wiemy, ma 30 dni). Bliżej nieznany jest los i miejsce spoczynku wdowca i ojca – Władysława Bogusławskiego. Więcej natomiast wiemy o samej Eugenii. Pochodziła z zamożnej rodzinny Zalassowskich herbu Półkozic, właścicieli wsi Dziewki i Żelisławice. Była córką Hipolita i Walerii ze Stojowskich. Epitafia poświęcone Zalassowskim znajdziemy we wszystkich starych świątyniach Siewierza, a w Żelisławicach stoi XVIII-wieczna kaplica rodu, w której pochowany został m.in. radca wojewódzki – Hipolit. To najbardziej kosztowna renowacja w historii naszej kwesty. Pomnik był w tak katastrofalnym stanie, że trzeba było odtworzyć ponad 60% utraconych elementów, w tym m.in. skrzydła anioła, ręce i dłonie, krzyż oraz anielską głowę. Tytaniczna trud konserwatorów oraz kunszt artystyczny rzeźbiarzy sprawiły, że dziś pomnik znów może zachwycać swym dawnym pięknem.

Grób małobądzkiego nauczyciela

Kolejny poddany renowacji nagrobek znajduje się w niższej części cmentarza. Pochowano w nim doczesne szczątki Teofila Hillera – nauczyciela z Małobądza, który – jak głosi inskrypcja na pomniku – „po latach poświęcenia dla uczącej się będzińskiej dziatwy” zmarł w maju 1910 roku w wieku zaledwie 57 lat. Pomnik zmarłemu wystawiła kochająca żona, córka i synowie.

Nagrobki będzińskich dzieci

W 2013 roku poddaliśmy kompleksowej renowacji trzy nagrobki zmarłych u schyłku XIX wieku najmłodszych mieszkańców Będzina – Jadwini i Tadzia Januszewiczów, Jędrusia Piechowicza i Ryszarda Sączewskiego.

Nagrobek Marcina Mazurka

Pomnik zmarłemu w wieku zaledwie 30 lat mieszkańcowi miasta wystawiła żona. Obiekt urzeka swoją oryginalnością i statecznym, ponadczasowym pięknem. Wyszedł spod dłuta uznanego sosnowieckiego kamieniarza E. Broniszewskiego. To pierwszy wśród odnowionych przez nas grobowców ze zdjęciem osoby w nim spoczywającej.

Obelisk doktora Józefa Wodnickiego

Wykonany z białego marmuru obelisk doktora Józefa Wodnickiego, pierwszego lekarza medycyny praktykującego w Będzinie w XIX wieku. Pomnik nagrobny został wystawiony w 1887 roku, w jego górnej partii osiowo usytuowany jest porcelanowy medalion z podobizną zmarłego. W marmurowej, profilowanej ramce znajduje się odtworzona inskrypcja.

Grób Stasiólka Albińskiego

Pomnik, zmarłego w 1911 roku Stasiólka [pisownia oryginalna], urzeka swoim ponadczasowym pięknem. Piaskowiec wyszedł spod dłuta pracowni kamieniarskiej E. Broniszewskiego z Sosnowca. Z czasem ten obiekt nabrał społecznego charakteru, wiele osób dba o jego otoczenie, zapala znicze, zostawia kwiaty. Choć podobnych pomników na naszym cmentarzu jest wiele, to właśnie ten otaczamy tak wielką estymą. Zapewne jest tak za sprawą literackiej i jakże osobistej inskrypcji oraz niezwykle sugestywnego porcelanowego medalionu z fotografią zmarłego Stasia, wykonaną przez Atelier Braci Altman.

Grobowiec Zdeblów i Zalewskich

Kryje doczesne szczątki wielu zacnych Będzinian, w tym Wincentego Zdebla, ojca ks. Stanisława Zdebla, który po wyemigrowaniu do Ameryki walnie przyczynił się do budowy kościoła Św. Jana Chrzciciela w Będzinie, Marianny Zalewskiej, siostry ks. Stanisława i żony Wincentego Zalewskiego, obywatela Będzina, właściciela kamienicy przy ul. Małachowskiego, który doszedł do majątku wykonując, jak się okazuje wówczas intratny, zawód kominiarza. W grobie spoczywają też szczątki ich przedwcześnie zmarłych synów – studenta Politechniki Lwowskiej Mirosława i absolwenta medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim dra Mariana Zalewskiego.Ten chyba najbardziej rozpoznawalny i jeden z najpiękniejszych obiektów w najstarszej części cmentarza na Górze Zamkowej, uratowany został dosłownie w ostatniej chwili, gdyż jego stan groził już zawaleniem. Koszty i zakres robót i prac konserwatorskich sprawiły, iż jest to najambitniejsze przedsięwzięcie podjęte w historii naszej akcji.

Grób Marii Rypp

Kryjący doczesne szczątki zmarłej w 1938 roku Marii Rypp, żony Edwarda Gustawa Ryppa, nauczyciela, działacza społecznego i burmistrza, a później prezydenta Będzina w latach 1917-1925. Maria jako katoliczka została pochowana na Górze Zamkowej, data śmierci, jak i miejsce spoczynku, prezydenta Ryppa, który był ewangelikiem, nie jest znane.

Tablica i grobowiec Socjalistów z 1906 roku

Grobowiec skrywa szczątki czterech zagłębiowskich socjalistów rozstrzelanych we wrześniu 1906 roku. Franciszek Supernak, Józef Zając, Józef Bębas i Teofil Jędrusik zostali odznaczeni pośmiertnie przez Prezydenta RP Ignacego Mościckiego Krzyżami Niepodległości z Mieczami „przyznawanymi tym, którzy walczyli z bronią w ręku o niepodległość ojczyzny…”. Pomnik, znajdujący się w dolnej części cmentarza na Górze Zamkowej, powstał w 1938 roku staraniem Stowarzyszenia Byłych Więźniów Politycznych, w związku z nadaniem wspomnianego odznaczenia.

Grób harcerzy z Ksawery

Znajdującego się w dojnej części cmentarza, wykonany po 1925 roku nagrobek o cechach zabytkowych skrywa doczesne szczątki rodzeństwa Niemców, przedwcześnie zmarłych – Stasi (w wieku 11 lat) i Janka (w wieku 22 lat). Do dnia dzisiejszego zachowały się medaliony z wizerunkami tych młodych ludzi, których pasją było harcerstwo, toteż nagrobek wystawiony staraniem rodziców, zdobi krzyż z lilią i harcerskim pozdrowieniem Czuwaj!